Sinema eleştirmenliğimizin duayeni: Atilla Dorsay

1966 yılından beri aynı işi yapan kaç kişiyi tanıyorsunuz? Hele sinema dünyasında! Ülkemizin Roger Ebert’i, sinema eleştirmenliğimizin duayeni Atilla Dorsay bu seneki Adana Altın Koza Film Festivali’nden onur ödülü aldı. Kırk dört yıldır sinema eleştirmenliği yapan, birçok kuşağın okuduğu ilk sinema eleştirmeni olan, hala heyecanla çağdaş sinemayı takip eden, sinema üzerine konuşan, üreten Atilla Dorsay ödül vesilesiyle konuğumuz oldu. Atilla Dorsay’ın objektifinden sinema yazarlığımızı dinledik.

Kültürün her alanına açık, kendi kendini yetiştirmiş bir insanım.

1966 yılından beri aynı işi yapan kaç kişiyi tanıyorsunuz? Hele sinema dünyasında! Ülkemizin Roger Ebert’i, sinema eleştirmenliğimizin duayeni Atilla Dorsay bu seneki Adana Altın Koza Film Festivali’nden onur ödülü aldı. Kırk dört yıldır sinema eleştirmenliği yapan, birçok kuşağın okuduğu ilk sinema eleştirmeni olan, hala heyecanla çağdaş sinemayı takip eden, sinema üzerine konuşan, üreten Atilla dorsay ödül vesilesiyle konuğumuz oldu. Atilla Dorsay’ın objektifinden sinema yazarlığımızı dinledik.

60’lı yıllardan beri sinema yazarlığı yapıyorsunuz. Kendi bakış açınızla o günlerden bugüne sinema yazarlığının gelişimini özetleyebilir misiniz?
Devreler halinde gelişti, kimi zamanlar gelişti, kimi zaman da geriye gitti. Ama uzun bir süreçte, bakıldığında, hiçbir şey geriye gitmez. Sinema yazarlığı da ilerledi, en azından sayısal olarak. Biz SİYAD’ı kurduğumuzda yirmi kişiyi zoraki olarak toplamıştık, bir sürü magazin yazarını da içimize alarak. Ama şimdi genç bir kuşak var. Genç kuşaklar sinemaya bizden daha rahat erişebildiklerinden, onların da saha bilgileri arttı. Bizim kuşaklara nazaran yükseldi. Bugün birçok açıdan şikayet etsek de durmuş oturmuş bir eleştirmen kitlesi var.

Peki, bu elli yıllık serüvene kendi yazarlığınızı nereye koyuyorsunuz?
Valla ben amatörce başladım. Ama bazen tutkulu bir amatörlük profesyonellikten daha iyi olabiliyor. Sinema eğitimi alamadım, Frenklerin dediği gibi otodidakt, kendi kendini yetiştirmiş bir insanım. Ama çocukluğumdan beri kültürün her alanına açık olduğum için, Türkiye’nin ortalamasına kıyasla genel kültürüm bir hayli fazla olduğu için bir yer edinebildim. Buna ek olarak Türkçeye çok hâkimim. Bunun da belki bir kısmı Allah vergisi olabilir ama büyük oranda küçük yaşlardan itibaren çok okurum. O nedenle kendimi en başta yazar sayıyorum. Sinemanın bir uzantısı olmaktan çok yazarlığın bir uzantısı sayıyorum işimi. Bu öğeler bir araya gelince baştan itibaren sevdiler beni. Bugün baktığımda atlmışlardaki yazılarımı ilkel buluyorum. Sinema yazarlığım gelişti, olgunlaştı. Cumhuriyet döneminde zirvesine çıktı. Bugün hala bana nerede o Cumhuriyet dönemindeki yazılarınız diyenler vardır. Bunun iki nedeni var. Birincisi o zaman daha uzun yazabiliyordum, Cumhuriyet’te daha uzun yer verilmişti bana. İkincisi Cumhuriyet’in yüzü. Cumhuriyet o zaman o kadar etkiliydi ki, hala belli bir kuşak içinde nerede o Cumhuriyet denebiliyor. Oysa bugünkü yazılarım Cumhuriyet yazılarımın gerisinde değil, ben dile de hakim olduğum için aynı şeyleri daha kısa bir yazıda ifade edebiliyorum. Çok uzun yazılar da müsaadenizle beni sıkıyor. Çok kalmadı ama uzun film eleştirileri görüyorum. Sight and Sound’da veya Pozitif’te gördünüz zaman anlamı oluyor. Çünkü adam başından sonuna tutarlı, bilgi yüklü şeyler söylüyor. Bizdeki bazı uzun eleştirileri görüyorsunuz, eveleme geveleme. Bugün ben en azından gündelik gazete çerçevesinde optimum yazı uzunluğu yakaladığıma inanıyorum, optimum yazıda da filmin en can alıcı noktalarına değindiğime inanıyorum.
Ama bazen bir film bir hayattır. Bir film insana sonsuza dek kapılar açabilir. Bir film üzerine yazı sonsuza dek uzayabilir: Inception mesela. Örneği vermişken, benim Inception üzerine yazım son zamanlardaki en uzun yazımdı. Temelde film üzerine düşündüklerimi söyleyebildim ama ayrıntılar kaldı tabi.

Belki de Cumhuriyet döneminde çıkan filmler de farklıydı. İnsanların özlediği şey o tarz filmlerin gösterime girmesi olduğu için böyle diyorlar.
Biraz doğru, biraz değil. Hala beni heyecanlandıran filmler var, olmasa devam etmezdim. Ama bir yandan da haklısınız. Dünyayı sarsan film hareketleri çıkıyordu. Ben altmış altıda başladım mesela. Elli dokuzda ünlü İngiliz Özgür Sineması çıkmıştı. Altmışarın ortalarından itibaren Genç Alman Sineması olayı patlak verdi. Yine altmışlarda Amerika’da New York ekolü dediğimiz başını John Cassavetes’in çektiği filmler çıktı. Yine altmışlarda Uzakdoğu sinemasın ilk filizleri atıldı ve yetmişlerde daha fazla dikkat çekti. Seksenlerde İran sineması geldi. Hala sinemayı kökten değiştirecek akımlar çıkıyordu, hala sinemacılar ulusal sinemayı çıkarıyordu. Bugün pek kalmadı tabi ama hala heyecan verici sinemalar çıkıyor. Amerikan sineması bütün o ticari yapının içinde, bütün o teknolojik ağırlıklı filmlerin ‘re-make’lerin yanında iyi örnekler çıkıyor. Uzakdoğu sineması yavaşlar gibi oldu ama yine yükseldi. Bir de Türk sineması var. Bugün hiçbirimizin beklemediği, dünyanın da gündeminde olan bir Türk sineması olayı var. İkibinli yılların sinema alanında heyecan verici işler. Bizim bütün bunların üzerinde düşünmemiz gerekiyor.

Peki, sinema yazarları okunuyor mu, sizce ne kadar okunuyor?
Okunmazsa konuşulmaz herhalde. Popüler bir köşe yazarı, atıyorum Hıncal Uluç’un yazdığı yazı okunuyor ama aramızdan herhangi birinin yazdığı ciddi bir yazı kadar yankı yapmıyor. Hıncal Uluç’u öne çıkartmak istemiyorum, ama genelde bu köşe yazarları her ne kadar çok okunuyorsa da bizim yazılarımızın etkisini yapmıyor. Biz her şeye rağmen bu konuda daha bilgiliyiz, coşkuluyuz, yenilikçiyiz. Köşe yazarlarının klişeye kaçan eleştirileri bizimkilerin yanında sönük kalıyor.

Sizin ustam dediğiniz yazarlar var mı? Ben de bunun gibi olayım diye heves ettiğiniz zamanında?
Benim ustam dediğim yazarlar arasında gündelik gazetelerde Tuncan Okan vardı. Şimdi bakınca o kadar parlak değilmiş diyorum ama o zamanlar çok etkilerdi. Sinema eleştirisini popüler kılan, yıldız sistemini başlatan, Türk sinemasına da eğilen, önemli bir yazardı. Bugün biraz unutulsa da onların yazılarını toplayıp antoloji yapmak lazım. Bir Semih Tuğrul, bir Jak Şalom, bir Tanju Akerson, ki bunlar Yeni Sinema dergisi etrafında toplanıp yazan insanlardı. Sinema yazarlığını az yapmış olsa da bazı eleştirileriyle Onat Kutlar. Rekin Teksoy, Giovanni Scognamillo, onlar daha çok sinema tarihi yazdılar ama yine de bu mesleğin demirbaşları sayılabilirler.
Benden sonraki kuşakta, isim verip ayım yapmak istemiyorum ama değişik türlerde yazan yazarları ilgiyle okuyorum. Ben diğer sinema yazarlarını önem vererek okuyan eleştirmenlerden biriyim. Bunu hem zevkle yapıyorum hem de bilmem gerek misyonuyla yapıyorum.

Okurlardan bahsettiniz. Birçok kuşak sinema okuryazarlığına sizin kitaplarınızla başladı. Atilla Dorsay bizim açımızdan güvenilir bir isimdi. Bazen beğenmesek, aman şöyle yazmış desek de okurduk. Bunu nasıl sağladınız?
E herhalde. kırk dört yıldır yazan, hala basında kendisine yer bulan, kırk tane kitabı çıkmış birine güvenilmez de kime güvenilir. Bunu kompliman bile saymıyorum. Bu eşyanın tabiatı gereği. Çok doğal bir şey.

Ben lisede sinemaya erişimimiz kısıtlıyken, devlet kütüphanesinde sizin 100 Yılın 100 Yönetmeni, Filmi kitaplarınızı bulmuştum. Miras bulmuş gibiydim.
Burada bir parantez açmak istiyorum. O kitaplar büyük bir sevgiyle yazıldı. Ben o kitapları bir misyon duygusuyla yazdım. Sinemanın yüzüncü yılı kutlanıyordu. Yazılarımı toplu biçimde sunmak, dizi halinde sunmak bir görev oldu. Bir de o zaman zorlu bir dönemdi. Doksan üçte Cumhuriyet’ten ayrıldım, Doksan dörtte girdiğim Miliyet’ten bir yıl sona ayrılıp Yeni Yüzyıl’a geçtim. Yeni Yüzyıl’ın ne olacağı belli değildi, meçhuldü. Mali durumum berbat, geçindirmem gereken bir ailem var, büyük bir karmaşa... Bu ortamda yine oturdum yazdım. Ne olursa olsun yazmam gerek dedim ve başladım. Yönetmenler kitabında eski yazılarıma da başvurdum, ilk kitabın heyecanıyla ama bunlar çok ilgi gördü. ‘100 Film’de her şeyi baştan yazdım. Yüz yazının hepsi yeniden yazıldı. Şunu birleştiriyordu o kitaplar: Popüler film kavramıyla, önemli film, sanatsal film, auteur film arasında bir denge kurmaya çalıştım.
Casablanca da var, bir sinema başyapıtı değil ama sayılamayacak nedenle sinema tarihine damgasını vurmuş bir film. Rüzgar Gibi Geçti de yine aynı. Ama sayılamayacak birçok sanat filmi de var. Benim kişisel sinema tarihime damga vurmuş, ama diğer sinemacıların çok ilgi göstermeyeceği filmler de var. James Dean’in Asi Gençlik, veya Nicholas Ray’in Johnny Guitar filmi gibi. Biraz kişisel seçimlerdi ama herkesin üzerine ittifak kurduğu filmler de var. Bütün bu seçimler, denge kurmak gecelerimi aldı. Yazıları yazmak zor değildi ama seçim zordu ama yaptım. Şunu söylemek istiyorum, o kitaplar büyük bir özveriyle yapılmış çalışmaların ürünleridir. Klasik belki ama bilgi ile sevgiyi birleştirir. O yüzden o üçleme önemli. Dünya sinemasında da böyle bir üçleme oluşturan başka bir yazar olmadı. Filmler üzerine çıktı ama bu üçünü bir arada yapan sinema yazarı çıkmadı.

Şu anda Türkiye’deki film eleştirmenliğini değerlendirebilir misiniz? Hem gündelik basın bakımından, hem de dergiler bakımından?
Bu, arkadaşlarım üzerinde değerlendirme yapmaya itecek beni, yapmak istemiyorum. Gündelik basından mutlu değilim, sinemaya yer veren gazete çok azaldı. Sabah var, sinema eleştirisi dışında sinemanın başka alanlarına da yer veriyoruz. Tabi ki Radikal var. Cumhuriyet var. Habertürk de var şimdi. Ama Hürriyet’in, Milliyet’in büyük gazetelerimizin, demirbaş gazetelerimizin sinemaya verdiği yer yeterli değil. Hem yer açısından hem de verilen önem açısında küçük. Birçok dergi çıktı, mutluyduk tabi çoğalmasından ama bittiler. Sinema ve Altyazı kaldı bildiğim kadarıyla. Birkaç ayda bir çıkan son derece ideolojik ve tutucu bir bakışı olan Yeni Sinema dergisi var, çok marjinal bir yayın. O nedenle saymıyorum. Bu iki dergiyle iş dönebilir aslında. Sinema ve Altyazı farklı dergiler, birbirlerinin aynısı değiller. O nedenle iyi bence.

Bu yılki Altın Koza\'yı takip ettiniz mi? Nasıldı sizce?
Bu ödül pratik ve duygusal anlamda ağır yükler getirdi, o nedenle takip edemedim festivali. Seyirci ilgisi, filmler nasıl bilmiyorum. Heyecan var burada. Ölmüş bir festivali tekrar diriltmek, Yılmaz Güney’li yılların heyecanını yaratmak için çabalıyorlar.
Bana onur ödülü de vermeleri hoş bir şey. Bize genelde emek ödülü verirler. Ayrımı ben önemsemiyorum belki ama, onlar önemsiyor. Bizim kendi derneğimiz SİYAD bile önemsedi. Bana onur ödülü vereceklerini söylediler, yazılar bile geldi, ama sonra onu emek ödülü yaptılar. Bu kelime oyunlarını hiç sevmiyorum. Ama bu festival en başından tavrını koydu. Müjde Ar’la aynı kategoride. Ben de açıkça söyleyeyim, araya bir iki isim daha katın dedim, iki kişi, Müjde’yle ben çıkmayalım dedim. Ama sonunda korktuğum başıma geldi, Müjde hanım gelmedi. Gecenin yıldızı ben oldum. Efendim, kötü mü oldu? Kırk yıllık emeğimizin önemli olduğunu düşünüyorum. Ama o sahnede yapayalnız kalmak kötüydü. Ama onlar da Antalya’nın altı onur ödülü vermesine tepki olarak iki ödül vermeyi tercih ettiler. Bana getirdiği yükümlülükler de oldu. Bir sürü kanal, yayın organı peşime düştü. Son kırk sekiz saat içinde çok yoruldum. Bütün bunlar hoş da insanı yoruyormuş. Star olmak böyleymiş demek (kahkahalar).

Bu sene ulusal uzun metraj yarışmasına Bal filmi de katıldı. Doğru buluyor musunuz?
Doğru bulmuyorum. Bal ve Üç Maymun gibi filmler önceden kazandıkları ün ve onurlandırmayla yetinip yarışma dışı katılmalılar. Ben böyle düşünüyorum ama katılabilirler. Mesela ben Antalya’da da jüriydim, tabi bu söylediklerim bütün jüriyi bağlamaz, orada da Bal karşımıza geldi. Ben yepyeni bir filmi keşfetmeyi tercih ederdim. Bal’dan iyisi yoksa bir parmak bal diyeceğiz ama bütün filmler aynı kategoride yarışmamalı. Gencecik bir insanın yepyeni filmiyle, Altın ayı ödüllü usta bir yönetmenin filmi aynı kulvarda yarışmamalı.

Adana’da fotoğraf serginiz de var. Benim de Katmandu’ya ilgim var ve çok fotoğraf gördüm. Oradaki duygunun fotoğraflara geçtiğini gördüm.
Bununla ilgili bir şey oldu. Sergide biri bana, girer girmez uzaktan yağlıboya tablolar gibi geldi fotoğrafların dedi. Orada ciddi bir photoshop çalışması da yok. Ülke zaten renkli, benim eklemelerim yok. Orası aslında organize bir turdu, o nedenle acele de etmem gerekiyordu. Işığı ayarlayıp istedim gibi çekemedim. Ne bulursam çekmeliydim. Ama birkaç faktör vardı. İyi bir makinem vardı, şansım yaver etti. Tabi bunca yıl film seyretmenin verdiği kadraj duygusu da var. Kadrajlar iyi oldu, benim çektiğim gibi kaldı. İnsanları hep öne almaya çalıştım, arkada mekanlar olsa bile. İnsan yüzleri tabi önemli. Giysiler, kadınların giysileri, giysilerin anlattığı sınıfsal düzen, sokakların anlattığı hayat, bütün bunlar yansıyor fotoğrafçıya. Bir fotoğrafçı için en ideal yer herhalde.

Fotoğraf merakınız ne zaman başladı?
Ben yılardan beri festivallere gidiyorum. Daha ilk gittiğim yıl bütün ünlüler karşıma geldi. Anladım ki fotoğraf çekersem iyi bir arşivim olacak. Tabi o zaman sergi açma düşüncesi yoktu. Dijital bir arşiv oluşturmaktı amacım. Yirmi beş - otuz yıl böyle gitti, doksanlarda daha itinalı gitmeye başladım. İkibinlerde baktım bu resimler işe yarayabilecek, giderek daha iyi makineler aldım. Sonra dijital makineyi aldım. Zor oldu dijitale geçmem, ilk yıllara dijital gelişmemişti ve renklerde sorun oluyordu. Benim aldığım 2007 yılı dijitalin atılım yaptığı yıldı. Ondan yararlandım. Önce sinemacı portreleri, albümleri çıktı. Hindistan ilk sinema dışı fotoğraf sergim. Antalya’da Yeşilçam-Bugün adıyla Yeşilçam ünlülerinin bugün çekilmiş portreleri var. Bu beni çok heyecanlandırıyor. Ve son bir yılda değişik ortamlarda çektiğim Türkan Şoray fotoğrafları sergisi projem var ama beklemede.